Los franciscanos en la Provincia de San Antonio de Brasil: formación religiosa y educación entre los siglos XVIII y XIX

Carla Mary S. Oliveira

Resumen


Este artículo analiza, a partir de fuentes impresas y documentos manuscritos del Archivo Histórico Ultramarino de Lisboa y del Archivo Provincial Franciscano de Recife, las actividades de los frailes de la Provincia de San Antonio de Brasil en la educación intra y extramuros entre los siglos XVIII y XIX. Su objetivo es comprender como se designaban las funciones de maestro y lente entre los franciscanos, así como identificar los hermanos profesos que las han ejercido, a partir de dos Relaciones preparadas por el superior provincial en 1779 y enviados a la reina D. María I de Portugal. Se discute las normas de designación de estos frailes como lentes de Filosofía y Teología y maestros de la Gramática latina, expresas en los Estatutos publicados en 1709 y vigentes hasta la extinción de la Provincia a finales del siglo XIX, debido al vaciamiento de sus conventos. Recopilase también estos datos con las Atas Capitulares de la Provincia, conjunto de documentos que van desde 1649 a 1893 pero solo han sido publicados en 1970. A pesar de la comprensión ya arraigada en Brasil de que la Orden de los Frailes Menores no habría tenido un papel importante en la educación en la América portuguesa, especialmente en las capitanías del Norte del Estado de Brasil, se tiene precisamente por objeto demostrar que tales religiosos eran muy activos en este escenario, y que la enseñanza era una de las principales acciones en su trabajo misionero. Para tanto, se analiza con más detalle el caso de Paraíba, donde los residentes llegaron a solicitar que los frailes menores fuesen legalmente nombrados como maestros después de la expulsión de los jesuitas en 1759.

Palabras clave


Franciscanos; Provincia de San Antonio de Brasil; Educación Intramuros; Educación Extramuros; Siglos XVIII y XIX

Texto completo:

PDF

Referencias


ALMEIDA, Fr. Marcos Antonio de, OFM. LOrbe Serafico, Novo Brasilico: Jaboatão et les franciscains à Pernambouc au XVIIIe siécle, 2 vols, Tesis (Doctorado en História Moderna), Paris, EHESS/ Centre dÉtudes et de Recherches Sur les Mondes Américains/ École des Hautes Études em Sciences Sociales, 2012.

ANDRADE, António Alberto Banha de. A reforma pombalina dos estudos secundários (1759-1771): contribuição para a História da Pedagogia em Portugal, 2 vols., Coimbra, Universidade de Coimbra, 1981.

ATAS Capitulares da Província Franciscana de Santo Antônio do Brasil (1649-1893), Introducción y notas de Fr. Venâncio WILLEKE, OFM, en Revista do Instituto Histórico e Geográfico Brasileiro, Rio de Janeiro, vol. 286, 1970, pp. 92-222.

AVISO (cópia) do [secretário de estado da Marinha e Ultramar] Martinho de Melo e Castro, ordenando a Mesa Censória que providencie um mestre de gramática para a Paraíba, em atendimento à carta do governador da Paraíba [brigadeiro Jerónimo José de Melo e Castro]. Lisboa, 31 mai. 1782. AHU_ACL_CU_014, Cx. 28, D. 2109.

BELO, Albertina Marques Pires. As Ordens Terceiras de São Francisco na Zona da Mata: implantação da Província Franciscana de Santo António do Brasil ao longo dos séculos XVII e XVIII, 3 vols., Tesis (Doctorado en História del Arte), Lisboa, Universidade Lusíada de Lisboa, 2011.

CARTA do provincial da Província de Santo Antonio do Brasil, Frei Domingos da Purificação, à rainha [D. Maria I], sobre a Relação dos Religiosos da Ordem Franciscana em cada um de seus conventos. Recife, 11 nov. 1779. Anejos: 6 docs. AHU_ACL_CU_015, Cx. 135, D. 10107.

CARTA dos oficiais da Câmara da Paraíba ao rei [D. José I], sobre a necessidade de professores para substituírem os jesuítas; e propondo o aproveitamento dos clérigos das ordens de São Bento, São Francisco e do Carmo, existentes naquela cidade. Paraíba, 30 abr. 1772. AHU_ACL_CU_014, Cx. 25, D. 1925.

ESTATUTOS da Província de S. Antonio do Brasil, Lisboa, Na Officina de Manoel & Joseph Lopes Ferreyra, 1709.

IGLESIAS, Tania Conceição. A experiência educativa da Ordem Franciscana: aplicação na América e sua influência no Brasil colonial, Tesis (Doctorado en Educación), Campinas, Universidade Estadual de Campinas, 2010.

IGLESIAS, Tania Conceição. Os franciscanos e a primeira experiência missionário-educativa no Brasil colonial (1538-1548), en Cézar de Alencar Arnaut TOLEDO; Maria Aparecida de Araújo Barreto RIBAS & Oriomar SKALINSKI JR., (eds.), Origens da Educação escolar no Brasil colonial Volume I, Maringá, EdUEM, 2012, pp. 115-147.

JABOATAM, Fr. Antonio de Santa Maria, OFM. Novo Orbe Serafico Brasilico ou Chronica dos Frades Menores da Província do Brasil, 2 vols, Rio de Janeiro, Typographia Brasiliense de Maximiano Gomes Ribeiro, 1858.

LIBER mortuorum P. Sebastiani in quo ex variis libris antiquis collegit nomina et indicationes mortuorum, quotquot ab initio invenire potuit ab anno 1585 usque ad 1810. Archivo Provincial Franciscano de Recife (APFR), Pernambuco. Paquete 20, Libro III, 1.

MUELLER,Fr. Bonifácio, OFM. Convento de Santo Antônio do Recife (1606-1956): esbôço histórico, Recife, Imprensa Oficial, 1956.

OFÍCIO do [governador de Paraíba] brigadeiro Jerónimo José de Melo e Castro, ao [secretário de estado da Marinha e Ultramar] Martinho de Melo e Castro, sobre a capitania ter ficado sem mestres de gramática, com a expulsão dos jesuítas; e propondo que os padres franciscanos exerçam a função. Paraíba, 06 nov. 1776. AHU_ACL_CU_014, Cx. 25, D. 1977.

SANTOS, Mônica Costa. Missionários de letras e virtudes: a Pedagogia Moral dos franciscanos em Alagoas nos séculos XVIII e XIX, Disertación (Maestría en Educación Brasileña), Maceió, Programa de Pós-Graduação em Educação/ Universidade Federal de Alagoas, 2007.

VILLALTA, Luiz Carlos; MORAIS, Christianni Cardoso de & MARTINS, João Paulo. As reformas pombalinas e a instrução (1759-1777), en Francisco FALCON & Claudia RODRIGUES (eds.), A época pombalina no mundo luso-brasileiro, Rio de Janeiro, Editora FGV, 2015, pp. 453-498.

WILLEKE, Fr. Venâncio, OFM. Convento de Santo Antônio de Ipojuca, en Revista do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional, Rio de Janeiro, SPHAN, Ministério da Educação e Cultura, n. 13, 1956, pp. 255-358.

WILLEKE, Fr. Venâncio, OFM. Missão de São Miguel do Una, Porto, Câmara Municipal do Porto, 1969.




Revista semestral presente en:
Tiempos Modernos: Revista Electrónica de Historia Moderna
ISSN: 1699-7778